Intervistë me Hida Halimin

Halimi: Plagët e Shqiptarëve; komunizmi, genocidi, eksodi dhe antipatriotizmi.


Njohja është forma e parë e komunikimit, është forma e parë e dashurisë për tjetrin, thelbi i pranimit. Dashuria është një kulturë që nuk mësohet, nëse nuk është pjesë genetike e njeriut. Refuzimi ndaj ekzistencës së këtij thelbi, ndaj kësaj kulture, është forma e kundërt e njeriut, që e shfaq sa herë që ai nuk e do veten. Rropatemi në gjetjen e formave të tjera të kësaj njohjeje, forma imagjinare, iluzive, që zgjasin krejt sa një ëndërr, duke mos lejuar të kuptohet ajo që është realisht ndër ne. Mjafton të pranosh njohjen, si formë e shprehjes së dashurisë jo vetëm ndaj tjetrit, por edhe ndaj vetes. Kjo është kuptimi i jetës, që nuk ke se si ta mësosh në libra pos nuk e mësove duke jetuar.

Për ju duhet të jetë i njohur fakti që veç disa miqve, lexuesit, por as komuniteti i krijuesve të Shqipërise s'di asgjë për Hida Halimin. Përtej planit personal, si e vlerësoni këtë status quo që zgjat ç'prej s'mbahet mend?
Nuk jam vetëm unë. Shkrimtarët shqiptarë nga Kosova më duket se kanë një farë censure të pa shkruar në mendjet letrare të Tiranës. Kjo ngjan që nga koha kur dominonte mendimi monist, ajo dergjë që nuk e kishte kursyer as letërsinë. Prandaj, Partia Komuniste e Jugosllavisë me lehtësi i servonte shkrimtarët e sistemit jashtë kufijve të vendit kuptohet edhe në Shqipëri. Ata shkrimtarë kanë mbetur edhe tash në kujtesën letrare atje. Nuk më është e qartë pse vazhdon edhe tash ky ves! Habitem, si nuk ka kureshtje letrare për këtë vend, së paku të dihet se a e kultivon edhe dikush tjetër letërsinë që është edhe e tyre. Dikur ndoshta ishte në pyetje mosnjohja e stilit modern në të cilin shkruhej këtu e që Shqipëria e asaj kohe nuk e njihte. Po tash!!!? E panjohura është nga pak e frikshme, më lehtë është të refuzohet, me një mohim të thjeshtë se sa të hulumtohet. Ka pasur edhe zëra që rridhnin nga Tirana, se Kosova nuk paska letërsi! Kjo është vërtetë e dhimbshme. Një farë oguri na ka përcjellë prej kohësh, neve, njerëzve të kësaj kthine ballkanike. Një lloj kompleksi i inferioritetit! Nuk kemi aq dëshirë ta dëgjojmë njëri-tjetrin. Për kuptimin tim, është kjo logjika e robit që shkel mbi bashkësinë e vet, për ta adhuruar padronin. Nuk kuptoj pse jemi aq të pasigurt në vlerat tona! Kjo nuk më duket e hijshme. Shihni çka po ngjan ndër ne sot: Shqipëria letrare e lexon "Thuaj zemrës po" (S.Tamaro) një "betseller" që në vendet e qeta e konsumojnë shtresat jo dhe aq të zëna, në kohën kur ngopen nga shikimi i reklamave mbi fitnes-in apo detergjentët. Shqipëria botuese pranë gjithë atyre nobelistve, e zgjedh për botim Ivo Andriqin, nobelistin serb, njërin nga përpiluesit e Memorandumit famëkeq mbi dëbimin e shqiptarëve dhe getoizimin e tyre në Kaçanik. Ai botohet pa e pasë parasysh as krejt vlerën e atij shpërblimi, i cili më parë ishte politik. Ishte ndarë në kohën kur Jugosllavia përkëdhelej nga qarqe të ndryshme të kancelarive ideologjike edhe letrare. Shqipëria televizive tek sa nuk i bie në gjunjë nobelistit turk, me t'u munduar ta bindë se ne jemi njerëzit e romaneve të tij. E detyrojnë njeriun të nënqeshet deri në përbuzje mu në mes Stambollit, me këtë lloj nënshtrimi, të një robërie gjenetike. Kjo nuk është e ndershme. Një qasje e tillë më bën të skuqem pa kurrfarë faji në dhomën time në Prishtinë. Ndërsa këtu në Kosovë, një krijues serioz tek sa nuk kërkon falje, nëse e shkruan një libër. Krijimtaria artistike është e mbuluar nga pluhuri i mediave që nuk e teprojnë me art. Ku në emër të kulturës, gërvallen gocat e turbo-folkut, me një folklor të huaj, plagjiat i keq që shërben sa për të ekspozuar pjesët më intime të trupit. Pastaj vijnë skribomanët që për çdo gurë varri në fshatrat e tyre e shkruajnë nga një monografi. Në këto vaje korale nuk është që nuk i përziejnë gishtat edhe krijuesit e mirëfilltë. Ata i miratojnë këto libra me nënshkrimet e tyre, u japin bekimin me pagesë kuptohet, sepse pazari nuk është aq i ulët. Krejt ky panair vlerash domosdo përcillet me duartrokitjen mediale të një kaste jo aq të shëndetshme, të vetëquajtur publicist: ata dinë gjithë çka shihet edhe ato të tjerat (De omni re scibili, et quibustam alias).
Kuptohet se në këto dy dekada vlera letrare ka pësuar tronditje, kudo në shoqëritë tranzitore, por shumë prej tyre janë këndellur. Ne si shqiptarë nga shekulli që shkoi kemi dalë me tri plagë, një komunizëm të egër, një luftë të imponuar me gjenocid dhe një eksod biblik. Kuptohet që as arti nuk ka mbetë i kursyer nga këto fenomene. Kjo bashkësi duhet organizuar që nga e para, të mëkëmbet, për t'u shmangur nga virusi i pakultivuar informativ, që e fundosë çdo lloj arti.
Krijimtaria shqiptare e ka këtë forcë. Unë kam besim, Shqipëria ngadalë po i merr këmbët. Nuk mendoj se jemi popull i vonuar. Ndodhë të jetë zgjuar dikush me vonesë, por ne jemi popull antik, pash Zotin! Struktura gjuhësore, folklori, mitet legjendat dhe vet ekzistenca jonë e dëshmojnë feniksin që ruhet në gjenet tona. Këtë dëshirova ta zbardhi në romanin tim "Ai që nuk ishte Fidia". Po kthehem edhe një herë tek pyetja juaj. Sa më përket mua, kur u botua vitin që shkoi romani im "Njeriu im" në Paris, fill pas gazit që e pushton çdo krijues në këso rastesh, një dorë zbrazësie qasej në mua. Sikur e kisha dërguar një letër në adresë të tjetërkujt. Po, e pata nisë këtë krijim për ne. Ky libër nuk është ekspozuar në asnjë nga vitrinat e Shqipërisë. Këtë roman nuk e kanë lexuar as krejt ata të cilëve ua dhurova atje. Ndaj nuk kam si t'ia shpjegoj, indiferencën time një Francine nga Zvicra as edhe kur më shkruan se pas leximit të romanit tim, ajo e quan Kosovën Dardanos. Në tempullin e Delf-it shkruhej: "Nosce te ipsum" (Njih vetveten) ata njerëz përfillën thirrjen e orakullit të tyre, arti i tyre u përball me njëzet shekuj.
Romani i parë i një shkrimtareje kosovare daton më 1995-n. Atëherë dhe tani autorësia juaj e "Ai që nuk ishte Fidia" më shumë ju bën të ndiheni krenare për veten apo disi në faj për vonesën e letërsisë së autoreve femrave në Kosovë?
Për fat, romani u aprovua si krijim letrar; nuk u klasifikua si krijim gjinor. Kjo më bënte të ndihesha mirë. Se më takoi mua si grua nga Kosova, ta shkruaja romanin e parë në dekadën e fundit të shekullit XX, me tre shekuj vonesë, kjo është e prekshme deri në pikëllim. Kosova ka krijuese shumë të mira. Nuk më është e njohur pse nuk e kultivojnë prozën. Unë nuk i fajësoj kushtet dhe rrethanat për këtë. Shkrimtari krijon vetëm, pos vullnetit dhe talentit, nuk i duhet më shumë se një kompjuter dhe një tavolinë. Po më duket se aty ka nevojë edhe për guxim intelektual, më shumë zemër për rebelim. Sipas meje është koha që gruaja të shpejtojë hapin në kërkim të vetvetes edhe në artin pa perde shpirtërore sikur që është proza.
Nacionaliteti nuk bërtet në letërsinë tuaj, por njeriu dhe ambienti shqiptar është i pranishëm në mënyrë organike dhe elegante. Ndjeheni ju vetë kështu, apo letërsia ruan një distancë nga autori edhe në këtë aspekt?
Këta nacionalistë që çirren me libra, me duket se nuk krijojnë, më fort e kanë për treg këtë vaj kolektiv mbi ndërresat e palara të atdheut që i la kjo golgotë kosovare. Më duket se çdo krijimtari është pjesë e artistit. Ajo shfaqet e përbërë nga esenca jonë. Kjo nuk do të thotë se librat e mi janë autobiografikë por më ngjasojnë aq fort. E pasqyrojnë mitin dhe realitetin e hapësirës ku u formova unë. As që kam menduar ndonjëherë të dal nga lëkura e gjenezës ime.
A ka arti detyra? A mund të flitet për detyrë të letërsisë në emancipimin e shoqërisë? Cili është përfundimi i kësaj teze kur letërsia përditë e më shumë po humbet terren ndaj prirjeve ekstramoderne të njeriut?
Krijuesi, jo për farë profecie, por është një racë subtile. Mu për shkak të ndjesës që e ka, i parasheh gjërat. Ato edhe i shpreh në çfarëdo mënyre të artit. Ai do të ndajë me të tjerët thirrjet që i qasen nga trazimi artistik. Do ta bëjë të ditur atë që kishte vëzhguar. Krijon. Ndërsa bota hesht. Ai kthehet i fyer në vetminë e tij, pa e diktuar se ishte zgjuar shumë herët, se i kishte kapërcyer epokat, në kohën kur qytetërimi fle. Shumë fatkeqësi humane do të parandaloheshin, sikur politika ta kishte dëgjuar më vëmendshëm themi, Orwellin me "Vitin 84", Giraudoux-në dhe dramën që e shkroi në prag të Luftës së dytë botërore, "Lufta e Trojës nuk do të ndodhë" apo edhe ndonjë tjetër. Letërsia ec me shpejtësi drite, ndërsa politika është punë kalendarike. Do të ishte fantastike po të ishin njerëzit e politikës të edukuar dhe të pajisur me doktrina artistike. Aty do të kultivoheshin shpirtrat, bota do të ndryshonte. Fundja këtë mision e kishin edhe të gjitha librat e shenjtë, që fatkeqësisht u keqpërdorën dhe vazhdojnë të bëhen vegël e politikave nga sundimtarë të ndryshëm.
Nuk mendoj se letërsinë po e fundos prirja ekstramoderne e njeriut. Në këtë kohë më duket se letërsia ka hyrë në shërbim të shumë arteve tjera. Nuk ka film të mirë pa letërsi, nuk di se mund të ekzistojë një teatër apo opera pa shije letrare. Sikundër nuk mund të ketë pikturë me vlerë, nëse i mungon poetika. Njeriu bashkëkohor ndodh ose jo dashamir i artit të shkruar. Mendoj se teknika, më shkurt kompjuteri dhe interneti, është më parë një shërbim, që e ndihmon krijuesin dhe informon lexuesin, e përshpejton udhën e librit deri te ai. Edhe botimi klasik e ka vendin e vet të merituar tek dashamirët e tij. Në vendet stabile lexohet shumë. Aty ku Ministri i Kulturës e di sa tituj në vjet janë përkthyer dhe botuar jashtë shtetit të tij. Sa ekzemplarë janë shitur. Sa recensione janë shkruar, sa shkrimtarë të rinj janë shfaqur, letrari dhe letërsia kanë autoritet. Sikur që ndodhi vitin që shkoi, kur një gazetë prestigjioze angleze kishte guximin të konfirmojë se arti francez nuk është më pritar në këtë shekull. Nuk iu desh krejt një natë Ministrit të Kulturës së Francës, për t'iu përgjigj kësaj gazete me të gjitha informatat e duhura mbi kulturën letrare të vendit të tij. Desha të them se aty shkrimtari është figurë kombëtare, i respektuar dhe i mbrojtur nga shteti. I ndoqët aktivitetet e muajit të kulturës Shqipëri-Kosovë.
A mund ta konsideroni si një aktivitet për propagandë dhe statistikë, apo pati realisht impakt në jetën kulturore të vendeve tona?
Kultura është dashuri, ajo nuk duron imponime. Dy vendet tona duhet ta kenë afrinë e natyrshme kulturore. Njohjen dhe aprovimin e kësaj kulture. Një bashkim të këtij trupi aksidentalisht të shkëputur për mes, duhet ta bëjë media e shkruar dhe elektronike, pra duhen kulturuar këto redaksi, ku do të zinin vend njerëz që e duan artin dhe kulturën. Një afirmim të kësaj kulture duhet ta bëjë shteti në mënyrë elegante, spontanisht. Unë nuk i mbaj në mend asnjë nga kryetarët e shteteve tona, të kenë cituar apo zënë fare në gojë, ndonjë krijues të vendit që i prijnë. Më duket se ashtu do të nderohej kultura, por edhe vetë kryetari, i cili do të bënte të ditur, se shteti që ai udhëheq është edhe kulturor, pra i ka dy faqe. Më mirë se të nxjerrë në pah vetëm faqen e zezë, një shtet hajnash, policësh, brinjësh dhe skamnorësh.
Jeni shprehur publikisht kundër disa politikave dhe praktikave kulturore të qeverive të mëparshme të Kosovës. A ka ndryshuar diçka te ju apo te puna e ministrisë për Kulture?
Do djem të mirë kanë hyrë në këtë ministri sivjet. Druaj se po i prish lakmia. Është herët të shihen rezultatet. Këta djem sikur edhe unë, deri dje e kanë kritikuar avarinë kulturore këtu. Mbetet të shohim nëse kanë menduar për ndryshime serioze, apo e kanë lakmuar postin e paraardhësve të tyre. Unë jam një shkrimtare e këtij vendi. E mësuar të pozicionohem përherë në opozitë. Nuk do të më vinte mirë të çartem me ta.
Përveç himnit, a mendoni se edhe flamuri i Kosovës është pa tekst?
Në këtë purgator ballkanik, si duket po bie perdja. Ne po dalim humbësit më optimistë nga ky teatër provincial, që shfaqet në regjinë e atyre që nuk u duhet krejt harta e etnisë tonë. Jo, këtu nuk pajtohem. Si himni ashtu edhe flamuri flasin, me shkop në dorë. E shprehin në heshtje kërcënimin memec ndaj gjenezës së qytetarëve të këtij dheu. Ky flamur nuk është vetëm një leckë që varet zyrtarisht për festë. Ky flamur të bën "kosovarë" një krijesë kombi të ri shumetnik me t'i mohuar të gjitha përpjekjet për lirinë e banorëve (97 për qind sa është përqindja shqiptare këtu), me ta shlyer për një natë të drejtën historike, me ta marr hisen e të kaluarës, folklorin, origjinën, mitet dhe legjendat. Me t'i fshirë nga faqja e dheut krejt ata trupa që prehen në tokën e tyre me flamurin e tyre kuq e zi. Ata shkuan dhe mbetën shqiptarë për të lënë pas vetës kosovar multi-etnik. E pashë në ekran shpalimin e planit të z. Ahtisari në Prishtinë. Kryetari i shtetit të ri me gjysmë goje, pohoi se një kompromis pak i dhimbshëm ishte bërë në Vjenë. E lau veten, sa për të vazhduar t'i prijë kësaj krijese shtetërore. Gazetarët tanë nuk e morën vesh, ata merreshin ngryk, ia uronin njëri- tjetrit këtë propozim projekti! Ky ishte teatri më tragjikomik që e kam parë apo dëgjuar ndonjëherë. Këta njerëz ose nuk e kanë lexuar fare atë plan, apo nuk e njohin kuptimin e lirisë.
E pashë nga dritarja Ditën e Pavarësisë së Kosovës, kolona të pashkëputura njerëzish nga të gjitha viset shqipfolëse hynë për tri ditë rresht në Prishtinë. Festiv këta shqiptarë, prishur fytyrash nga lumturia, ngisnin dhe puthnin flamurin kuq e zi, në shenjë triumfi. Kush do të kishte zemër t'ua prishte harenë këtyre njerëzve të mirë, me ua bërë të ditur se pas mbi gjysmë shekulli, vetëm edhe sot Kosova, zyrtarisht feston me këtë flamur!!?

Himni, sipas gjitha teorive, ka për qëllim glorifikimin e kombit, ky i "yni" hesht. Po çfarë do t'u thoshte këtyre humbësve të gëzuar.

Interviste me Elisha Porat

A poet going into war

An Interview with the Israeli poet Elisha Porat, ARS magazine, Tirana, Albania, May 2004.

Interviewed and edited by Gilmana Bushati.

Q: why do you write?

-Well, I don't know exactly why I write. It's something that I must do. I think writing is my duty, my talent, my obligation. I think it's my secret destination, a mission given to me at birth. Let me put it this way: I cannot live without my writing.

Q: is there any difference in between your daily life and your life as a poet?

-Oh yes, my real life is not my writing, and my writing definitely is not my real life. The commitment an author makes to writing is like an another existence, a second life. I know it sounds like a pat explanation, but I think it's the reality that writers encounter. Authors whose private lives mimic their writing, and vice versa, suffer greatly. To live your life as you write is to accept a certain agony. The separation between art and reality is essential.

Q: what will be the distance between Elisha the poet, and the voice who speaking in the poems?

- If you think you can know my homeland from reading my poems, you have made a mistake. The Israel of my poetry is not the one in which I live, oh, no. But there are deep ties between the real homeland and its representation in my work. So you can say that the distance between the land in which I live and the one I create in my poems is the same distance that exists between reality and imagination.

Q: why a poet goes to the war?

- I think this is a poor question. The poet is not going to war, for the poet is a citizen of his homeland and a soldier like any other when he puts on his uniform. Archibald MacLeish, the great American poet from World War I, was a regular draftee into the army, as were a million other men. So you can't say 'a poet goes to the war' -- no, you can only say a man goes to war, a citizen goes to war. Now, if he is a poet, the war will influence the whole of his life. And I know from my own experience that his life will become very, very difficult and very, very different because he also is a poet.

Q: a poet that goes in three wars, how he can stand and survive this situation?

-This terrible situation is an extension of Israel's position. Our enemies continually make war against our country. We must fight from time to time. I'm envious of peoples and states whose continued existence is assured. In the burning Mideast, life is completely different. We have no security such as you are able to enjoy in Europe. It's a tragic situation, and I pray for peace every morning.

Q: did you won those things that you fight for them, at the fields and at the poems?

--No, sorry, I can't say so. Peace and normalcy are still far from our horizon. But we hope for better times, for better days. There are too many dead, too many innocent victims, too much cruelty and bloodshed, but we haven't another choice.

Q: when did the writer feel disappointment ?

--The writer is not different from other intellectuals and other conscientious men of his generation. There is not a special disappointment that such men face. If there is a disappointment, it is common to all persons of intellectual inclination, to all who dream about peace and agreeable relations between Israel and its neighbors. But for now the fighting is not a choice, it is a necessity.

Q: how you realized the creation process at the war periods?

--Well, I began to write memory poems while under bombardment from Syrian guns in 1973. I had no paper on which to write my first drafts, so I took scrap papers from every corner -- an ammunition guide paper, a cigarette package, torn military maps. When I went home on leave, I sat at my desk at night and re-copied the poems. The fears of every soldier, wrought through with the particular fears of a poet, were committed to paper during those nights. I remember them with so much emotion that even now I am sometimes left sleepless. That time made me hard, yes. I acquired a poet's special hardness.

Q: we have read more poetry from the mideast, and about the hate between the both sides, is your poetry contain a hate?

--I don't think people engaged in modern war personally hate their enemies. The whole situation is absurd. When you engage in battle you haven't the other ways of seeing your enemy that less passionate observers enjoy. You have only one way to see the situation, and only one mission to accomplish -- to win the battle, to win the war. It's easy to sit thousands of kilometers away and ask why is there so much hate. And I think that was the position of millions of Europeans about the Balkan wars. Why do the Croats hate the Serbs? Why do the Bosnians hate the Slovans? Why do the Serbs hate the Albanians? Why? Have you a good answer? Are there Albanian poets who wrote war poems about Kosovo? Maybe they could better explain what it means to be at war.

Q: you have talked so much about the war poetry, what are you think about the poems of Mahmud Darwish?

--Perhaps Mr. Darwish is a great poet, I don't know. But I know that he is a great hater of Israel and of the Jewish people. I think his poetry, which also is full of hate, contributes nothing positive to either Israelis or Palestinians, and certainly does not advance the potential for future agreements between the two peoples. It is always disappointing when a poet uses his talent to advance a short-sighted political cause.

Q: Jose Saramago in an interview said that the Israelis hidden byond Auschwitz, to justify their struggle against the Palestinians. Is it right?

--Jose Saramago is a well known foreign writer in Israel, and very famous. Nine volumes of his bestsellers were superbly translated from the Portuguese for Hebrew readers. Brilliant translations. But I think his characterizations of the Israeli-Arab conflict are mistaken. He holds a conservative position, but does not understand the reality of our situation. He repeats old-fashioned communist slogans that are not representative of Israel's current leadership. He is a great novelist, but we see from time to time that great persons can fall into tragic misunderstandings, and I think that is this case with Jose Saramago.

Q: why do you think that the poetry express more than the prose, in a crisis and tragic extremely situations?

--Poetry is a compressed form of storytelling, much more compressed than prose writing. As a result, I think poetry is a superior form in which to explore crises. Poetry is able to express great tragedy and great joy with brevity and precision. A poet lives life with heightened sensitivity. Please see my ars poethic poem at the up of these pages.

Q: have you ever read any book of Albanian author? Poet or writer?

--Oh yes, I have read The Pyramid by Ismail Kadare, a very good book, that was translated from the Albanian into the Hebrew. A very good translation directly from the Albanian language, not from the English. And I have read a few pieces in translation by Visar Zhiti, Dritero Agolli and Lindita Kardako.

Q: is it difficult for a writer to be forgotten ?

--I'm not the right person to ask. I'm not a well known author, not a famous writer and not a familiar poet. So, you can ask me another question: Is it good for an unknown poet, humble and modest, suddenly to be exposed as your kind interview exposes me and my poetry to Albanian readers? The answer to that is yes.